تکوک، به شکل گربه وحشی (هنر باستانی ایران)

برای بزرگ نمایی، بر روی عکس کلیک کنید.

تکوک ( جام ) به شکل گربه وحشی، به طول 27.5 سانتی متر، طلا کاری بر روی نقره، ، یک قرن قبل از میلاد، مربوط به امپراطوری اشکانیان ( 247 پیش از میلاد تا 224 بعد از میلاد )، موزه متروپلیتن .

یک شاهکار استادانه که تلفیقی از فرهنگ یونانی و هنرمندی ایرانی است . این جام برای نوشیدن شراب به کار می رفته است . این جام شاخی شکل، دارای دهانه کوچکی در قسمت قفسه سینه گربه وحشی، برای خالی نمودن جام است . نمونه های بسیاری از تکوک های نقره ای، طلایی و همچنین نمونه های ساخته شده از گل رس، متعلق به دوران پیش از هخامنشیان، هخامنشیان و اشکانیان، در گستره وسیعی از شرق و غرب امپراتوری ایران یافته شده . بر روی این ظروف شاخی شکل، نقوشی از اسب، گاو نر، بز کوهی، موجودات افسانه ای، الهه ها و گاهی نمادهای پادشاهی دیده می شود. تکوک ها، بیشتر از فلزات گران بها و به صورت یک شیء تجملی، برای پادشاهان و اشراف سلطنتی ساخته می شد. تکوک هایی هم که در یونان، استفاده می شد، به وسیله کشتی رانان و بازرگانان، به یونان آورده شده و به عنوان یک کالای اصیل ایرانی شناخته می شد.

این تکوک نقره ای، نمونه ی خوبی از تاثیر عمیق فرهنگ هلنی (یونانی) بر فرهنگ پارتی است . یک شاخه ی تاک با خوشه های انگور آویخته، به دور کتف و قفسه سینه ی گربه وحشی طلا کاری شده است . همچنین تذهیب کاری (طلا کاری) یک حلقه گل به دور لبه بالایی تکوک، بر زیبایی اثر افزوده است که نمادی از دیونیسوس، خدای یونانی شراب است . پس از حمله اسکندر به شرق، نماد های یونانی، در این سرزمین ها  پراکنده گشت . از آن جمله نمادهای وابسته به دیونیسوس، یعنی گربه وحشی یا پلنگ، تاک و رقص دختران، توسط فرهنگ پارتی جذب شد و در آثار هنری دوره های بعد نمود یافت .

توضیح مقاهیم وابسته به متن:

تکوک:

[ ت َ ] (اِ) چیزی بود زرین یاآهنین بر صورت گاو یا ماهی یا مرغ و بدان شراب خورند. (لغت فرس اسدی چ اقبال ص 599). صراحیی باشد که آنرا از طلا و نقره یا از گل بصورت جانوران خصوصاً بصورت شیر سازند و بدان شراب خورند و بدین معنی بجای حرف ثانی لام هم بنظر رسیده است . (برهان ). صراحیی باشد که از زر و سیم و گل و امثال آن بصورت جانوری سازند. (فرهنگ جهانگیری ) (از فرهنگ رشیدی ) (از شرفنامه ٔ منیری ). لیکن بدین معنی بلوک (بضم با و لام ) گذشت به امثالش . (فرهنگ رشیدی ). صراحیی باشد از طلا و نقره یا چینی که بصورت جانوران سازند و در آن شراب خورند و بجای حرف ثانی لام هم آمده و رشیدی گوید که صحیح آن بلوک بضم با و لام است . (انجمن آرا) (آنندراج ). صورتی بود از سیم و یا از زر و یا از سفال یا از شاخ چون صورت شیر یا گاو یا ماهی و آنچه بدین ماند و در آن شراب خورند. (اوبهی ). مرحوم دهخدا در یادداشتی بطور استفهام نوشته است : آیا مصحف مکوک عربی نیست ؟
خور بشادی روزگار نوبهار
می گسار اندر تکوک شاهوار (رودکی)

هزار از بزرگان خسروپرست
تکوک بلورین و بالغ بدست (اسدی)
فرهنگ هلنی:

هلن، قهرمانی است که نژاد یونانی خود را منسوب به او میداند و نام او را بر خود می نهاده است . او را پسر دوکالیون و نیز پسر پرومته دانسته اند.در افسانه های یونان معروف است که او با الهه ای به نام اوزئیس ازدواج کرد و از او پسرانی به وجود آمدند که شاخه های معروف هلنی (دری ها، ائولی ها، ایوینها، اکئی ها) از نسل آنها هستند. (از فرهنگ اساطیر یونان و رم تألیف پیر گریمال ترجمه ٔ بهمنش ج 1 ص 369 و 370).

یونانی‌گرایی یا هلنیسم به معنای گرایش یا گسترش به فرهنگ یونان باستان است. اوج گسترش فرهنگی یونانی با کشورگشایی‌های اسکندر مقدونی و آغاز دوره هلنی است. از این پس در سرزمین‌های گشوده شده زبان، فرهنگ، و آیین‌های یونانی گسترش یافت و با عنصر‌های بومی نیز درآمیخته و به گونه‌ای ویژه رخ نمود. پس از مرگ اسکندر و به روزگار جانشینانش بسیاری از مردمان خاورمیانه و آسیای مرکزی که زیر فرمان ایشان درآمده بودند هلنیزه شدند. در روم شرقی نیز از زمان امپراتوری هراکلیوس به فرهنگ و زبان یونانی برتری داده‌شد و یونانی‌گرایی رونق یافت. این دوره از 330 قبل از میلاد تا 27 قبل از میلاد ادامه یافت .

برای اطلاعات بیشتر در مورد دیونیسوس، می توانید به این مطلب وبلاگ بروید .

برای اطلاعات بیشتر در مورد تکوک ( ریتون ) سازی در ایران، می تواید از این مقاله استفاده کنید.

منابع :

سایت موزه متروپلیتن

لغت نامه دهخدا

ویکی پدیا پارسی