بس، خدایی عوام پسند و برهنه

بس خدای کوتوله مصری، موزه آلتس برلین

بس (bes)، خدای کوتوله مصری، گمان می رود اولین بار در عصر مفرغ و در قبرس زاده شد ولی از قرار معلوم، در مصر به خدایی همگانی و عوام پسند، تبدیل شد. نشانه های این خدا را می توان از پادشاهان سلسله کهن تا فراعنه سلسله بیست وششم، دنبال کرد ولی عمومیت این خدا مربوط به دوران فراعنه سلسله جدید (1070-1570 ق.م) است. در مصر باستان، خدایان بسیاری پرستش می شده که هر یک قابلیت و قدرت خاصی را نمایندگی می کرد.  خدای بس، خدایی برای محافظت از خانواده و سعادت و خوشبختی های کوچک آن در برابر نیروهای شیطانی بود. نام او احتمالا با کلمه باستانی مصر besa به معنای گربه، هم ریشه است، که نمادی از ایزد بانوی باستت (گربه)، در مصر باستان بود و عمدتا در مصر سفلی و از 1000 سال پیش از میلاد، ستایش می شد. باستت خود دختر خدای خورشید بود.

مقبره بس در شهر دندره مصر

خدای کوتوله بس، با آن قد کوتاه و ظاهر عجیب و حالت تهاجمی، وظیفه ویژه ای برای محافظت از زنان باردار، در هنگام بارداری و زایمان داشت. او همچنین نگهبان کودکان و دارایی خانواده در برابر تمام  نیرو های شیطانی همچون ارواح خبیث، نیروی کشنده مارها و نازایی است. از طرفی این خدا، با آن صورت زشت، ریشو و آلت جنسی بزرگ خود، نمایی مضحک داشت و نمادی از شادی ها و لذتهای زندگی، همچون موسیقی، رقص و لذت جنسی نیز بود.

تندیس بس، موزه لوور

امروزه، تمام خدایان کوتوله و با ظاهر عجیب را با نام عمومی بس می خوانند و نام این خدا، به نماد تمام این خدایان که گستره وسیعی را از نظر جغرافیایی شامل می شود، تبدیل شده است.

منابع :

دانش نامه ویکی پدیا

تارنمای موزه بریتانیا

فرهنگ نگاره ای نمادها، جیمز هال، ترجمه رقیه بهزادی

ارابه طلایی گنج جیحون (موزه بریتانیا)

تصویر 1- ارابه طلایی گنج جیهون ( برای بزرگ نمایی روی تصویر کلیک کنید )

اثری هخامنشی، مربوط به قرن پنجم تا چهارم قبل از میلاد که در منطقه تخت کواد (قباد) تاجیکستان کشف شده. ارتفاع این  اثر، 18.8 سانتی متر است. این مدل زیبا، یکی از برجسته ترین اشیاء گنج جیحون (oxus) است، که به گنج آمودریا نیز مشهور است. گنج جیحون، مهمترین مجموعه یافت شده از طلا و نقره است که از دوران شکوهمند امپراطوری هخامنشی به یادگار مانده است. ارابه توسط چهار اسب کشیده می شود و حامل دو مرد است که لباسهای مادها را پوشیده اند. لباس ارابه ران بسیار شبیه خدمه سلطنتی در دوران هخامنشی است، که نمونه های آن، بر دیوارهای تخت جمشید قابل مشاهده است (تصویر دو). فرد نشسته، با لباسی فاخر تر و تاج گونه ای بر سر، به نظر از مقامات سلطنتی است.

تصویر 2- خدمه سلطنتی هخامنشی

جلوی ارابه با صورتک خدایی، همانند خدای کوتوله مصری، بس (Bes)، که خدایی پرطرفدار در میان مردم بود، تزیین شده است (تصویر شماره سه). این کار احتمالا به منظور حفاظت سرنشینان و دور نمودن ارواح خبیث بوده است.

تصویر 3- بس خدای کوتوله مصری، خدایی برای دور ساختن ارواح شریر

این ارابه را را می توان با ارابه نقش شده بر مهر داریوش پادشاه بزرگ هخامنشی، که آن هم در موزه بریتانیاست، مقایسه کرد (تصویر شماره 4).

تصویر 4- مهر داریوش، موزه بریتانیا (برای بزرگنمایی روی تصویر کلیک کنید)

مفاهیم وابسته به متن:

گنج جیحون :

مجموعه ی اشیا و سکه های طلایی و نقره ای مشهور به گنجینه ی اوکسوس (جیحون) مهمترین دفینه ی آثار فلزی کشف شده از دوران هخامنشیان است که ظاهرا بین سال های 1877و1880 میلادی در ساحل شمالی آمودریا به دست آمده است؛ رودخانه ی بزرگی که از پامیر جریان دارد و به دریای «آرال» می ریزد، در نواحی بالای خود، افغانستان را از تاجیکستان امروزی در آسیای مرکزی جدا می کند.

اثبات دقیق محل گنجینه ی «اوکسوس» تا حدی گیج کننده است. «کانینگهام» که چندین مقاله درباره ی این گنجینه نوشته بود در اولین مقاله ی خود گفته بود که آن را نزدیک محل تخت کواد(قباد) که در معبر ساحل شمالی «آمودریا»قراردارد، پیدا کرده است. قطعات به واسطه ی برخورد با شنهای رودخانه خراش برداشته بودند. اما در آخرین مقاله اش درباره ی گنجینه نوشته که او ترجیح می دهد راجع به گنجینه بگوید که از مکانی حدود 50 کیلومتری شمال آمودریا به دست آمده است. بیشتر اینگونه احتمال می رود که گنج واقعا در سواحل آمودریا پیدا شده است و محقق روسی«ا. و. زیمال» به تحقیق های انجام شده ی اخیر روسیه اشاره می کند که این نظر را که محل گنج در «تخت کواد» بوده تقویت می کند. خرابه های قدیمی اینجا ظاهرا حدود یک کیلومتر مربع است که حدود ربع آن توسط رودخانه شسته شده است.

«تخت کواد» در واقع یکی از دو قلعه ی نظامی مهم در ساحل شمالی آمودریا است. مکان دیگر 5 تا 6 کیلومتری شمال این منطقه است و به «تخت سنگین» یا «تخت سنگی» مشهور شده. یک محقق روسی توضیح داده که معبدی در این مکان به دست آمده که در اطراف آن راهروهایی با اتاق های انبار مانند پر از اشیا گرانبها بوده است.بیشتر این اشیا متعلق به دوران «هلنی مابی» هستند.

خدای کوتوله مصری بس :

خدایی کوچک با ظاهری عجیب. چهره عجیب و زشت او با آن نفسهای عمیق، ارواح خبیث را در مواقع جشن و شادی و زایمان فراری می دا د. امروزه برای تمام خدایانی که ظاهری شبه این خدا دارند، از واژه عمومی بس استفاده می کنند.

منابع:

تارنمای موزه بریتانیا

مقاله گنجینه اوکسوس

تکوک، به شکل گربه وحشی (هنر باستانی ایران)

برای بزرگ نمایی، بر روی عکس کلیک کنید.

تکوک ( جام ) به شکل گربه وحشی، به طول 27.5 سانتی متر، طلا کاری بر روی نقره، ، یک قرن قبل از میلاد، مربوط به امپراطوری اشکانیان ( 247 پیش از میلاد تا 224 بعد از میلاد )، موزه متروپلیتن .

یک شاهکار استادانه که تلفیقی از فرهنگ یونانی و هنرمندی ایرانی است . این جام برای نوشیدن شراب به کار می رفته است . این جام شاخی شکل، دارای دهانه کوچکی در قسمت قفسه سینه گربه وحشی، برای خالی نمودن جام است . نمونه های بسیاری از تکوک های نقره ای، طلایی و همچنین نمونه های ساخته شده از گل رس، متعلق به دوران پیش از هخامنشیان، هخامنشیان و اشکانیان، در گستره وسیعی از شرق و غرب امپراتوری ایران یافته شده . بر روی این ظروف شاخی شکل، نقوشی از اسب، گاو نر، بز کوهی، موجودات افسانه ای، الهه ها و گاهی نمادهای پادشاهی دیده می شود. تکوک ها، بیشتر از فلزات گران بها و به صورت یک شیء تجملی، برای پادشاهان و اشراف سلطنتی ساخته می شد. تکوک هایی هم که در یونان، استفاده می شد، به وسیله کشتی رانان و بازرگانان، به یونان آورده شده و به عنوان یک کالای اصیل ایرانی شناخته می شد.

این تکوک نقره ای، نمونه ی خوبی از تاثیر عمیق فرهنگ هلنی (یونانی) بر فرهنگ پارتی است . یک شاخه ی تاک با خوشه های انگور آویخته، به دور کتف و قفسه سینه ی گربه وحشی طلا کاری شده است . همچنین تذهیب کاری (طلا کاری) یک حلقه گل به دور لبه بالایی تکوک، بر زیبایی اثر افزوده است که نمادی از دیونیسوس، خدای یونانی شراب است . پس از حمله اسکندر به شرق، نماد های یونانی، در این سرزمین ها  پراکنده گشت . از آن جمله نمادهای وابسته به دیونیسوس، یعنی گربه وحشی یا پلنگ، تاک و رقص دختران، توسط فرهنگ پارتی جذب شد و در آثار هنری دوره های بعد نمود یافت .

توضیح مقاهیم وابسته به متن:

تکوک:

[ ت َ ] (اِ) چیزی بود زرین یاآهنین بر صورت گاو یا ماهی یا مرغ و بدان شراب خورند. (لغت فرس اسدی چ اقبال ص 599). صراحیی باشد که آنرا از طلا و نقره یا از گل بصورت جانوران خصوصاً بصورت شیر سازند و بدان شراب خورند و بدین معنی بجای حرف ثانی لام هم بنظر رسیده است . (برهان ). صراحیی باشد که از زر و سیم و گل و امثال آن بصورت جانوری سازند. (فرهنگ جهانگیری ) (از فرهنگ رشیدی ) (از شرفنامه ٔ منیری ). لیکن بدین معنی بلوک (بضم با و لام ) گذشت به امثالش . (فرهنگ رشیدی ). صراحیی باشد از طلا و نقره یا چینی که بصورت جانوران سازند و در آن شراب خورند و بجای حرف ثانی لام هم آمده و رشیدی گوید که صحیح آن بلوک بضم با و لام است . (انجمن آرا) (آنندراج ). صورتی بود از سیم و یا از زر و یا از سفال یا از شاخ چون صورت شیر یا گاو یا ماهی و آنچه بدین ماند و در آن شراب خورند. (اوبهی ). مرحوم دهخدا در یادداشتی بطور استفهام نوشته است : آیا مصحف مکوک عربی نیست ؟
خور بشادی روزگار نوبهار
می گسار اندر تکوک شاهوار (رودکی)

هزار از بزرگان خسروپرست
تکوک بلورین و بالغ بدست (اسدی)
فرهنگ هلنی:

هلن، قهرمانی است که نژاد یونانی خود را منسوب به او میداند و نام او را بر خود می نهاده است . او را پسر دوکالیون و نیز پسر پرومته دانسته اند.در افسانه های یونان معروف است که او با الهه ای به نام اوزئیس ازدواج کرد و از او پسرانی به وجود آمدند که شاخه های معروف هلنی (دری ها، ائولی ها، ایوینها، اکئی ها) از نسل آنها هستند. (از فرهنگ اساطیر یونان و رم تألیف پیر گریمال ترجمه ٔ بهمنش ج 1 ص 369 و 370).

یونانی‌گرایی یا هلنیسم به معنای گرایش یا گسترش به فرهنگ یونان باستان است. اوج گسترش فرهنگی یونانی با کشورگشایی‌های اسکندر مقدونی و آغاز دوره هلنی است. از این پس در سرزمین‌های گشوده شده زبان، فرهنگ، و آیین‌های یونانی گسترش یافت و با عنصر‌های بومی نیز درآمیخته و به گونه‌ای ویژه رخ نمود. پس از مرگ اسکندر و به روزگار جانشینانش بسیاری از مردمان خاورمیانه و آسیای مرکزی که زیر فرمان ایشان درآمده بودند هلنیزه شدند. در روم شرقی نیز از زمان امپراتوری هراکلیوس به فرهنگ و زبان یونانی برتری داده‌شد و یونانی‌گرایی رونق یافت. این دوره از 330 قبل از میلاد تا 27 قبل از میلاد ادامه یافت .

برای اطلاعات بیشتر در مورد دیونیسوس، می توانید به این مطلب وبلاگ بروید .

برای اطلاعات بیشتر در مورد تکوک ( ریتون ) سازی در ایران، می تواید از این مقاله استفاده کنید.

منابع :

سایت موزه متروپلیتن

لغت نامه دهخدا

ویکی پدیا پارسی