تندیس پادشاه، شاهپور دوم ( هنر ساسانی )

برای بزرگ نمایی روی عکس کلیک کنید

تندیس پادشاه، شاهپور دوم، امپراطوری ساسانیان، ایران، از نقره ی طلاکاری شده، قرن چهارم میلادی،  به طول 40 سانتی متر، موزه متروپلیتن.

سلسله ساسانیان بر گستره وسیعی از سرزمینهای مابین رود فرات تا باختر، از قرن سوم میلادی تا قرن هفتم میلادی و اشغال ایران توسط اعراب مسلمان، حکمرانی می کردند. در بیشتر این مدت، کنترل جاده ی معروف و تجاری راه ابریشم، که راه تجارت با چین بود، در اختیار آنان بود.

در قرن چهارم میلادی، این تندیس سلطنتی، از ورق یک پارچه ی نقره ضرب شده است. تصویری برجسته و با جزئیات از پادشاه ایران، همانند تندیسهای باشکوهی که در امپراطوری روم غربی متداول بود. پادشاه گوشواره های ساده ی تخم مرغی به گوش دارد و گردنبندی نیز که از مهره ساخته شده، آنچنان که در زمان ساسانیان مرسوم بود، به گردن دارد. نگاه قدرتمند و قوس مشخص بینی دو مشخصه ای که در نگاه اول به چشم می آیند، قصد هنرمند سازنده اثر را از برجسته نمودن این مشخصات چهره نشان می دهد . تاکید براین مشخصات، ما را با شخصیتی مصمم از پادشاه روبرو می کند. جزئیات تاج، اطلاعاتی از تاج پادشاهان ساسانی را بیان می کند. در این مورد، تاج با هلالی از ماه تزئین گشته است . کره شیار دار بزرگی از میان کنگره های تاج بیرون آمده، هر چند تناسب چندانی با تاج ندارد. ولی باید دانست، این کره، جزو سنتهای پوشاکی ساسانیان و امپراطوران کوشانی است. هلال ماه روی تاج، مختص شاهپور دوم است. همچنان که در نقش برجسته طاق بستان از شاپور دوم وسوم، هلال ماه در تاج شاهپور دوم دیده می شود ولی در تاج شاهپور سوم موجود نیست.

اصطلاحات و شخصیت های وابسته به متن :

شاپور دوم :

شاپور دوم (۳۰۹-۳۷۹ ترسایی)، یا «شاپور ذوالاکتاف (شانه سنب)» ،^[۱] از شاهان دودمان ساسانی بود.

او پسر هرمز دوم بود. او را در کودکی و پس از بر کناری برادرش آذرنرسه بر تخت نشاندند. داستانی درباره او هست که می‌گوید درباریان زمانی که مادرش وی را باردار بود بر زهدان مادر تاج شاهی نهادند و او پیش از زایش شاه شده بود.شاه در سن 16 سالگی زمام حکومت را در دست گرفت . تا آن زمان ایران در سیاست خارجه محتاط و رویه دفاعی نسبت به تجاوزاتی که به حدود ایران می‌شد، اختیار کرده بود.

در زمان کودکی او عربها به مرزهای ایران تاختند و تاراج و خونریزی بسیار به راه انداختند. هنگامی که شاپور به جوانی رسید و خردسالی را پشت سر گذارد از تازیان انتقام سختی گرفت. او سزای کارهای عرب‌ها را با سوراخ کردن شانه‌هایشان می‌داد از این رو بدو لقب شانه سُنب یا ذوالاکتاف دادند. برای نخستین بار به دستور او قبیله‌ای عرب به نام بنی‌حنظله را به خوزستان کوچاندند تا آسانتر ایشان را کنترل کنند. پیش از این در خوزستان عربی زندگی نمی‌کرد.کار شاپور پس از تسویه کار اعراب مشکل بود . زیرا اگر با روم جنگ نمی‌کرد ، دچار اغتشاشات داخلی می‌گردید و اگر جنگ می‌کرد ، طرفش با امپراتوری مانند یولیانوس بود. خوشبختی شاپور یولیانوس مرد و در ارمنستان هم چون تیرداد، پادشاه آن ، مذهب مسیحی را ترویج می‌کرد، اهالی این مملکت از او متنفر شدند و بعد از فوت او در سال314 میلادی ، جانشینانش افراد لایقی نبودند. بر اثر این اوضاع، شاپور جنگ را با روم شروع کرد و این جنگ ها 12 سال طول کشید. { 338-350 م } بی آنکه نتیجهٔ قطعی برای یکی از طرفین داشته باشد.

همچنین در زمان او هونها یا خیون‌ها به ایران دست‌اندازی کردند که شاپور آنان را نیز تاراند. دورهٔ دوم جنگ ها با روم همچنین وی در سال ۳۵۹ به جنگ با رومیان پرداخت و شهر «آمد» (دیاربکر کنونی) را گشود. امپراتور یولیانوس نیز در سال ۳۶۳ به ایران لشکر کشید ولی خودش کشته شد و سپاهش نیز از میان رفت. از این رو روم به ناچار با ایران از در صلح درآمد و سوریه را به ایران واگذار کرد.

شاپور همچنین ارمنستان را باز پس گرفت. در زمان او مسیحیان آزارانده شدند. شاپور در دنباله کامیابی‌هایش همچنین توانست نیروی موبدان زرتشتی را نیز محدود کند.

از شاپور دوم سنگنوشته‌هایی در تاق بستان و مشگین‌شهر به یادگار مانده‌است.شاپور در سال 379 میلادی ، پس از 70 سال سلطنت درگذشت.

شاهنشاهی کوشان :

امپراتوری کوشان حکومتی در سده‌های یکم تا سوم میلادی و همسایهٔ شرقی ایران اشکانی بود. قلمرو کوشانیان در ردهٔ سوم میلادی به دست ساسانیان افتاد. قوم کوشان (پدید آورندگان این حکومت) را با تخاریان مرتبط می‌دانند. در این امپراتوری، دین بودایی رواج داشت و تندیس‌های بودای بامیان یادگاری از آن دوره است. این امپراطوری به دست شاپور اول پادشاه ساسانی منقرض شد. برای اطلاعات بیشتر، می توانید از این مقاله استفاده کنید.

منابع :

سایت موزه متروپلیتن

ویکی پدیا پارسی

بشقاب میناکاری شده ساسانی ( شاهکار ایران باستان )

برای بزرگنمایی، بر روی عکس کلیک کنید

بشقابی، مینا کاری شده با نقش شکار قوچ توسط پادشاه. حدود قرون 5 یا 6 میلادی، امپراتوری ساسانیان، ایران، ابعاد 4.6 * 21.9 سانتی متر، موزه متروپلیتن.

شاهکاری تلفیقی از هنر تذهیب (طلاکاری) و مینا کاری بر روی نقره. صحنه شکار پادشاه، از اجزای اصلی طراحی روی بشقابهای نقره ی امپراتوری ساسانی و اکثرا با نقوش شاپور دوم بوده است . تصاویری که در این بشقابها نقش می شده، سمبلی از شکست ناپذیری، دلاوری و تسلط پادشاهان ساسانی است . این بشقابها، به عنوان هدایایی به بستگان نزدیک دربار و یا حکم رانان محلی، اهدا می شده.

در این تصاویر، پادشاه چندین مشخصه عمده دارد. تاج پادشاهی، نشانی به شکل گوی بالای تاج، هاله ای نورانی به دور سر، تیردان، زه کشیده ی کمان و روبانهای در اهتزاز. يكي از خصايص تاجهاي ساساني، كره اي است كه بر روي آن تعبيه مي شده و اندازه و وزن آن در تاجهاي مختلف متفاوت بوده است. اين شكل كروي از يك رسم شرقي (رايج در هندوستان تا شرق ايران) كه موهاي جمع شده را با دستمال ابريشمي مي پوشاندند و «اين دستمال از انتهاي بالا بيرون مي آمد، اقتباس شده است. اما با گذشت زمان، گوي جايگزين موي حقيقي گرديد و نماد قدرت و زمين و خورشيد شد.

به طور دقیق، مشخص نیست که کدام پادشاه ساسانی در این بشقاب، تصویر شده. از مشخصات شکل تاج، بر می آید که این نقش، احتمالا مربوط به پیروز (فیروز) اول (459 تا 484 میلادی) هفدهمین پادشاه ساسانی و یا کواد (قباد) اول (488 تا 531 میلادی) پسر پیروز و هجدهمین پادشاه ساسانیست . باید گفت که تنوع تاجهاي ساساني بسيار زياد است، زيرا انواع و اقسام آنها بر روي سكه های فراوان اين دوره و نقوش سنگي و بشقابهاي فلزي ساخته شده است.

ظروف و جامهای نقره ای ساسانی، را ابتدا با چکش کاری شکل می داده و سپس با شیوه های پیچیده ی مهندسی، می آراستند. در این بشقاب، برای تشکیل نقش برجسته، اجزای مختلف تصویر را از نقره بریده و لبه های آنها را به هم چسبانده اند. آنگاه با آلیاژی از طلا و نقره آنرا آبکاری کرده، برای تکمیل نقش قسمتهایی را با آلیاژی فلزی از نقره و گوگرد به رنگ سیاه میناکاری کرده اند. نتیجه، اعجاب آور است. شاهکاری تصویری از کنتراست و رنگ .

مفاهیم و شخصیت های وابسته به متن :

شاپور دوم :

شاپور دوم (۳۰۹-۳۷۹ ترسایی)، یا «شاپور ذوالاکتاف (شانه سنب)» ،^[۱] از شاهان دودمان ساسانی بود. از شاپور دوم سنگنوشته‌هایی در تاق بستان و مشگین‌شهر به یادگار مانده‌است.شاپور در سال 379 میلادی ، پس از 70 سال سلطنت درگذشت. برای اطلاعات بیشتر در مورد شاپور دوم به این مطلب همین تارنما بروید.

پیروز اول :

پادشاه ایران پسر یزدگرد و نواده ٔ بهرام گور.

کواد اول :

قباد. [ ق ُ ] (اِخ ) پسر فیروز نام پدر انوشیروان است  . حلوان و کازرون رااو بنا کرد. (برهان ). قباد پسر فیروزبن یزدگرد و پدر انوشیروان نوزدهمین از پادشاهان سلسله ٔ ساسانی است (488 – 531 م .). هنگامی که بلاش گرانمایه برادر وی به تخت سلطنت نشست قباد که نیکرای لقب داشت برخلاف او سلوک نمود و پنهان بسوی ترکستان رهسپار گشت و در نیشابور به خانه ٔ دهقانی فرود آمد و دختر او را به زنی بگرفت و او را باردار ساخت . و سپس خود را به ترکستان رسانید و مدتی نزد خاقان ماند و سرانجام پادشاه ترکستان سپاهی گران ملازم او گردانید تا به ایران مراجعت نموده و سلطنت را از تصرف برادر بیرون آورد. قباد با آن لشکر بسرعت حرکت کرد و چون به نیشابور رسید و دانست که در آن شهر دارای فرزندی شده است بسیار خوشحال شد و نام او را انوشیروان گذاشت . همان روز پیکی ازمدائن خبر مرگ بلاش و اتفاق بزرگان و سرکردگان ایران را بر سلطنت قباد به عرض رسانید. قباد بر اورنگ شاهی تکیه کرد و زمام امور کشور را به دست سوخرا نهاد. ولی سرانجام از قدرت او اندیشناک گردید و شاپور را مأمور دفع وی گردانید. سوخرا را به زندان افکندند و چیزی نگذشت که او را کشتند. مدت سلطنت قباد چهل و سه سال بود. مزدک در دوران سلطنت وی دعوی نبوت آغازید و مذهب اباحت و اشتراک در میان آورد و در زیر آتشکده ای سردابه ای ترتیب داد و سوراخی متصل به آتش گذاشت وکسی را در آنجا پنهان ساخت . آنگاه قباد را به کیش خویش دعوت کرد و گفت معجزه ٔ من آن است که آتش به من سخن میگوید. پادشاه به آتشکده رفت و مزدک در حضور پادشاه هرچه خواست به آتش گفت و جواب شنید. قباد به وی گروید و کار مزدک بالا گرفت . بزرگان فراهم آمدند و قباد را از سلطنت برکنار کرده و به زندان انداختند و برادرش جاماسب را به جای او نشاندند که آتش فتنه ٔ مزدک را فرونشاند. قباد به تدبیر خواهر خود از زندان گریخت و به شهرهای هیاطله رفت و از شاه آن سامان کمک خواست . پس از چندی سی هزار تن از آن مردم کمر مدد و یاری او بر میان بستند و قباد با آن سپاه به مدائن روی آورد و چون به مقصد نزدیک شد شورشی بزرگ در کشور پدید آمد و سرداران ایرانی و جاماسب به لشکرگاه قباد برای عذرخواهی شتافتند. قباد از گناه همه درگذشت و برای بار دوم بتخت سلطنت نشست و زمام کارهای مملکت را بدست زرمهر پسر سوخرا سپرد و دیگر به حال مزدک و پیروانش نپرداخت . (کامل ابن اثیر چ یکم جزء یکم ص 182 و183 و تاریخ حبیب السیر چ خیام ج 1 ص 238، 241، 260 و تاریخ گزیده چ لندن ج 1 ص 114، 115، 752). ابن بلخی آرد: قباد پسر هرمزبن کسری انوشیروان است . وی به ترکستان پرورش یافت . او را به اتفاق بنشاندند ولی بیش از سه ماه پادشاهی نکرد. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 89)

میناکاری :

در كتاب «بررسی هنر ایران» اثر پروفسور ارثراپهام پوپ درباره ی هنر میناكاری چنین آمده است:

«مینا كاری هنر درخشان آتش و خاك است، با رنگ های پخته و درخشان كه سابقه آن به 1500 سال پیش از میلاد می رسد و ظهور آن بر روی فلز در طول سده ی ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال 500 پیش از میلاد مشاهده می شود. هنر میناكاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته  و یكی از نمونه های قدیمی آن  درعهد صفویه توسط شاردن جهانگرد فرانسه ذكر شده است كه قطعه ی مینایی از كارهای اصفهان بوده، مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی كم رنگ و سبز و زرد و قرمز.»

در مورد سابقه ی هنر میناكاری در ایران لئوبرونستین و اروین مرگولیسErwin Margulies یادآور شده اند كه سابقه این هنر در ایران به زمان اشكانیان و ساسانیان می رسد؛ ولی استفاده از آن در آغاز اسلام ، تا پیش از حكومت ایلخان مسلمان مغول ، غازان خان (694 تا 703 هجری) روشن نیست. پادشاه در مدت كوتاهی به علم شیمی دست یافت و بر خلاف پیشینیان كه مبالغ هنگفتی در راه پیدا كردن اكسیر صرف می كردند ترجیح داد كه دانش و مساعی خود را صرف هنر میناكاری نماید.

هنر میناكاری را می توان یكی از اختراعات خلاقه ی بشر دانست ؛ زیرا این هنر شامل فعل و انفعالهای پیچیده ایست كه به هم ربط داده می شوند. از یك سوی عوامل ساده ای از قبیل سیلیكوم و مینیوم و پتاسیم و از سوی دیگر سنگ قیمتی كه تركیب آنها مینا را به وجود می آورد. از این رو این یك هنر آزمایشگاهی است و در حقیقت ماده ای است از تركیب اكسیدهای فلزات كه بر اثر حرارت، رنگ های مورد نظر را به دست می دهد در اختلاط با نمك به دست می آید  در این عمل  رنگ ها با درجه حرارت و طول زمان حرارت ارتباط زیاد پیدا می كند. بنابراین برای دسترسی به این پدیده هنری زیبا باید آتش و حرارت به دقت مراقبت و مهار شود. مینا كه طبعاً شفاف است ، شفافیت بیشتر خود را از اكسید قلع به دست می آورد كه  تركیبات آن از زمان های قدیم تا به امروز ثابت و بدون تغییر مانده است.

منابع :

سایت موزه مترو پلیتن

لغت نامه دهخدا

مقاله میناکاری سایت تبیان

تکوک، به شکل گربه وحشی (هنر باستانی ایران)

برای بزرگ نمایی، بر روی عکس کلیک کنید.

تکوک ( جام ) به شکل گربه وحشی، به طول 27.5 سانتی متر، طلا کاری بر روی نقره، ، یک قرن قبل از میلاد، مربوط به امپراطوری اشکانیان ( 247 پیش از میلاد تا 224 بعد از میلاد )، موزه متروپلیتن .

یک شاهکار استادانه که تلفیقی از فرهنگ یونانی و هنرمندی ایرانی است . این جام برای نوشیدن شراب به کار می رفته است . این جام شاخی شکل، دارای دهانه کوچکی در قسمت قفسه سینه گربه وحشی، برای خالی نمودن جام است . نمونه های بسیاری از تکوک های نقره ای، طلایی و همچنین نمونه های ساخته شده از گل رس، متعلق به دوران پیش از هخامنشیان، هخامنشیان و اشکانیان، در گستره وسیعی از شرق و غرب امپراتوری ایران یافته شده . بر روی این ظروف شاخی شکل، نقوشی از اسب، گاو نر، بز کوهی، موجودات افسانه ای، الهه ها و گاهی نمادهای پادشاهی دیده می شود. تکوک ها، بیشتر از فلزات گران بها و به صورت یک شیء تجملی، برای پادشاهان و اشراف سلطنتی ساخته می شد. تکوک هایی هم که در یونان، استفاده می شد، به وسیله کشتی رانان و بازرگانان، به یونان آورده شده و به عنوان یک کالای اصیل ایرانی شناخته می شد.

این تکوک نقره ای، نمونه ی خوبی از تاثیر عمیق فرهنگ هلنی (یونانی) بر فرهنگ پارتی است . یک شاخه ی تاک با خوشه های انگور آویخته، به دور کتف و قفسه سینه ی گربه وحشی طلا کاری شده است . همچنین تذهیب کاری (طلا کاری) یک حلقه گل به دور لبه بالایی تکوک، بر زیبایی اثر افزوده است که نمادی از دیونیسوس، خدای یونانی شراب است . پس از حمله اسکندر به شرق، نماد های یونانی، در این سرزمین ها  پراکنده گشت . از آن جمله نمادهای وابسته به دیونیسوس، یعنی گربه وحشی یا پلنگ، تاک و رقص دختران، توسط فرهنگ پارتی جذب شد و در آثار هنری دوره های بعد نمود یافت .

توضیح مقاهیم وابسته به متن:

تکوک:

[ ت َ ] (اِ) چیزی بود زرین یاآهنین بر صورت گاو یا ماهی یا مرغ و بدان شراب خورند. (لغت فرس اسدی چ اقبال ص 599). صراحیی باشد که آنرا از طلا و نقره یا از گل بصورت جانوران خصوصاً بصورت شیر سازند و بدان شراب خورند و بدین معنی بجای حرف ثانی لام هم بنظر رسیده است . (برهان ). صراحیی باشد که از زر و سیم و گل و امثال آن بصورت جانوری سازند. (فرهنگ جهانگیری ) (از فرهنگ رشیدی ) (از شرفنامه ٔ منیری ). لیکن بدین معنی بلوک (بضم با و لام ) گذشت به امثالش . (فرهنگ رشیدی ). صراحیی باشد از طلا و نقره یا چینی که بصورت جانوران سازند و در آن شراب خورند و بجای حرف ثانی لام هم آمده و رشیدی گوید که صحیح آن بلوک بضم با و لام است . (انجمن آرا) (آنندراج ). صورتی بود از سیم و یا از زر و یا از سفال یا از شاخ چون صورت شیر یا گاو یا ماهی و آنچه بدین ماند و در آن شراب خورند. (اوبهی ). مرحوم دهخدا در یادداشتی بطور استفهام نوشته است : آیا مصحف مکوک عربی نیست ؟
خور بشادی روزگار نوبهار
می گسار اندر تکوک شاهوار (رودکی)

هزار از بزرگان خسروپرست
تکوک بلورین و بالغ بدست (اسدی)
فرهنگ هلنی:

هلن، قهرمانی است که نژاد یونانی خود را منسوب به او میداند و نام او را بر خود می نهاده است . او را پسر دوکالیون و نیز پسر پرومته دانسته اند.در افسانه های یونان معروف است که او با الهه ای به نام اوزئیس ازدواج کرد و از او پسرانی به وجود آمدند که شاخه های معروف هلنی (دری ها، ائولی ها، ایوینها، اکئی ها) از نسل آنها هستند. (از فرهنگ اساطیر یونان و رم تألیف پیر گریمال ترجمه ٔ بهمنش ج 1 ص 369 و 370).

یونانی‌گرایی یا هلنیسم به معنای گرایش یا گسترش به فرهنگ یونان باستان است. اوج گسترش فرهنگی یونانی با کشورگشایی‌های اسکندر مقدونی و آغاز دوره هلنی است. از این پس در سرزمین‌های گشوده شده زبان، فرهنگ، و آیین‌های یونانی گسترش یافت و با عنصر‌های بومی نیز درآمیخته و به گونه‌ای ویژه رخ نمود. پس از مرگ اسکندر و به روزگار جانشینانش بسیاری از مردمان خاورمیانه و آسیای مرکزی که زیر فرمان ایشان درآمده بودند هلنیزه شدند. در روم شرقی نیز از زمان امپراتوری هراکلیوس به فرهنگ و زبان یونانی برتری داده‌شد و یونانی‌گرایی رونق یافت. این دوره از 330 قبل از میلاد تا 27 قبل از میلاد ادامه یافت .

برای اطلاعات بیشتر در مورد دیونیسوس، می توانید به این مطلب وبلاگ بروید .

برای اطلاعات بیشتر در مورد تکوک ( ریتون ) سازی در ایران، می تواید از این مقاله استفاده کنید.

منابع :

سایت موزه متروپلیتن

لغت نامه دهخدا

ویکی پدیا پارسی